Plebiscyt na Powiślu
Jednym z ważniejszych historycznych wydarzeń na Powiślu był plebiscyt ludności, przeprowadzony w lipcu 1920 roku. Opracowany w konsekwencji decyzji, podejmowanych po zakończeniu I wojny światowej. Aby dokładnie zrozumieć, dlaczego mieszkańcy mieli w głosowaniu podejmować decyzję o tym, czy chcą pozostać w granicach Niemiec czy „dołączyć” do nowopowstającego państwa polskiego należy cofnąć się nieco w czasie – jeszcze do roku 1918.
Plebiscyt na Powiślu - dlaczego w ogóle miało miejsce głosowanie?
Polska, która odzyskała niepodległość w 1918 roku, nie od razu utworzyła swoje wszystkie granice. Między innymi terenem spornym stało się właśnie Powiśle, które było obszarem o mieszanej ludności polsko-niemieckiej, gdzie zarówno Polska, jak i Niemcy rościły sobie prawa do ich przynależności. Nie bez znaczenia była sytuacja sprzed rozbiorów Polski, bowiem do 1772 roku część Powiśla - ziemia sztumska - leżała w granicach Rzeczpospolitej. Region ten był ważny również z perspektywy strategicznej – miał dostęp do Wisły, a w pobliżu znajdował się Gdańsk, kluczowy port bałtycki.
Po zakończeniu I wojny światowej, podczas długich negocjacji, będących podstawą pokojowego Traktatu Wersalskiego z 1919 roku, miały zostać uregulowane granice państw Europy po rozpadzie imperiów, takich jak Austro-Węgry, Niemcy i Rosja. Ostatecznie założono, że granice w spornych regionach będą ustalane na podstawie woli mieszkańców. Powiśle, podobnie jak sąsiednie Warmia i Mazury, nie miało jednoznacznych granic etnicznych ani historycznych, co czyniło decyzję o jego przynależności trudną do podjęcia w drodze dyplomatycznych negocjacji. Dlatego na terenach Powiśla również zdecydowano się na przeprowadzenie plebiscytu mieszkańców.
Głosowanie na Powiślu przygotowała Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa
Plebiscyt odbył się po wielu starannych przygotowaniach, pod zarządem Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej, której siedzibą był Kwidzyn. Terytorium plebiscytu - inaczej Kwidzyński Okręg Plebiscytowy - obejmowało swym zasięgiem powiaty: sztumski, suski oraz część powiatu malborskiego na wschód od Nogatu i kwidzyńskiego na wschód od Wisły. Łącznie 2 461 km 2 z ponad 165 tys. ludności. Na obszarze plebiscytowym były 592 wsie i 10 miast.
W skład Komisji Międzysojuszniczej, która czuwała nad głosowaniem weszli: włoski polityk Angelo Pavia – jako przewodniczący, Anglik – Henry Beaumont, Francuz – hrabia Rene de Cherisey oraz Japończyk – Morikazu Ida. W komisji tej ponadto powołano dwa departamenty: Spraw Wewnętrznych, w którym szefem został Włoch A. Assici, oraz Sprawiedliwości – na czele którego stanął Japończyk S. Miyake. Wraz z komisją na terenie objętym plebiscytem stacjonowały wojska włoskie. Głosowanie odbyło się 11 lipca 1920 roku. Każdy głosujący miał do wyboru dwie kartki, gdzie na jednej widniał napis „Polska”, a na drugiej „Prusy Wschodnie”. Tylko jedną z nich należało pobrać i wrzucić do urny wyborczej.
Wyniki plebiscytu i co dalej…
Wiele czynników miało wpływ na fakt, że Polska głosowanie sromotnie przegrała. Powiśle – poza drobnymi „zdobyczami” i ustępstwami mocarstw zachodnich pozostało w granicach państwa niemieckiego. Granica pomiędzy Polską i Niemcami na terenie Powiśla została wytyczona na podstawie wyników głosowania. I tak została podjęta decyzja o włączeniu do Polski pięciu wsi: Janowo i Małe Pólko, w których większość mieszkańców chciała pozostać w Niemczech (52% i 56%), Bursztych, gdzie za Polską głosowało 79% osób, Nowe Lignowy z wynikiem 58% za Polską i Kramrowo z wynikiem 50%. Na całym obszarze gminy Janowo za przynależnością do Polski swój głos oddały 252 osoby, zaś chęć pozostania w Niemczech wyraziło 186. To wpłynęło na przyznanie wszystkich pięciu wsi Polsce. Zostały one przejęte 16 sierpnia z rąk przedstawiciela Komisji Międzysojuszniczej. Był nim Francuz – kpt. Monomarin.
Do Polski włączono jeszcze port drzewny w Korzeniewie, przyczółek mostowy w Opaleniu koło Kwidzyna, dworzec w Gardei oraz sześć łąk położonych nad samą Wisłą. Ostatniego dnia sierpnia wojska polskie i niemieckie obsadziły nową granicę. Podział Powiśla stał się faktem. Choć wyniki plebiscytu na Powiślu były niekorzystne dla Polski, wydarzenie to miało znaczenie dla kształtowania tożsamości narodowej w regionie. Polscy działacze, mimo niepowodzenia, kontynuowali swoją pracę na rzecz budowania świadomości narodowej i umacniania polskiej kultury na terenach zdominowanych przez Niemców. Powiśle można uważać za region, który był przykładem walki o prawa narodowe w niesprzyjających warunkach historycznych i politycznych.
Autor tekstu: Dr Justyna Liguz
Dr Justyna Liguz
Historyczka, regionalistka, badaczka dziejów Kwidzyna i Powiśla, od ponad 20 lat popularyzująca wiedzę o regionie.